باسمه تعالي

زنان نامدار شیعة عصر رضوی ( ع )

 

در صحنة گیتی زنانی درخشیدند که نام و خاطرة آنان تا زمانی که قلب عالم می تپد و خون در رگ های آفرینش جریان دارد ، فراموش نمی گردد . زنانی که پویندگان راه حق بودند و پا به پای مردان خدا به وعدة اَلَست و مقام خلیفة اللّهی وفادار ماندند . زنانی که می توانند الگوی راستین طالبان حق و حقیقت باشند و از چشمة زلال معرفت و فضیلت خویش تشنگان وصول به کمال را سیراب نمایند . زنانی که از سجایای اخلاقی والا برخوردار بودند و می توانند مشوّق و روشنی بخش و راهنمـای انسـان ها از ظلمت ضلالت گردند . از جملة این زنان از بانوان نامدار شیعة عصر امام رضا ( ع ) بدین گونه یاد می کنیم :

 

نجمه مادر امام رضا ( ع )

مادر حضرت رضا ( ع ) ـ نجمه خاتون ـ بانویی عاقل با ایمان و عفیف و دانشمند و باادب بود.

حمیده خاتون ، مادر موسی بن جعفر ( ع ) که از جملة اشراف و بزرگان عجم بود ، دختری به نام نجمه به خانه آورد که از لحاظ دینی ، عقل و احترام نسبت به سرور خود شایسته ترین زن ها محسوب می شد .

نجمه خاتون مادر آن حضرت از زنان ارجمند ، و پر فضیلت و کم نظیر تاریخ است و در مقام و در منزلت ایشان همین بس که دامنی پاک و بستری درخور و شایسته بود برای تولّد و رشد حضرت ثامن الحجج ( ع ) و دختری همانند فاطمة معصومه ـ تتبّع در روایات و اخلاق اسلامی نشان گر آن است که هر کسی نمی تواند به مقام شامخ مادر معصوم بودن برسد . این منزلتی است والا کـه جـز با عنـایات خاصّ پروردگار ـ کـه به طور کامل حساب شده و از سر حکمت است ـ نمی توان به آن دست یافت .

طاهره در لغت به معنای زن پاک و پاکدامن است . این نام را امام موسی بن جعفر ( ع ) پس از تولّد حضرت رضا ( ع ) به ایشان ( نجمه خاتون ) داد .

همة افعال معصومان ( ع ) سنجیده و بر اساس حکمت و مصلحت است ؛ اعطای این لقب نیز به ایشان بی هیچ تردیدی علّت دارد . شاید علّت آن افزون بر عفّت و پاکدامنی آن حضرت ، بالندگی معنوی و مدارج روحانی جناب نجمه خاتون باشد که طهارت واقعی انسان است . تهجّد ، ادب در برابر معصوم و سلوک معنوی آن بانوی یگانه وی را به مدارج بالای معنوی رسانده بود تا آنجا که لیاقت مادر شدن برای امام رضا ( ع ) را یافته بود .

اشارة گروهی از عالمان بزرگ اهل سنّت به نام مادر آن حضرت و برخی ویژگی های ایشان حکایت از آن دارد که نجمه در شمار زنان مهمّ جهان اسلام است و تنها میان شیعیان از اهمیّت برخوردار نیست .

برخی روایات نشانگر آن است که آن بانوی عظیم الشأن بسیار مؤدّب بود در روایتی در این باره چنین آمده است :

« آن حضـرت به مولایش حمیـده ، مـادر موسـی بن جعفـر علیه السّلام ـ احتـرام خاصّی می گذاشت تا آنجا که از زمانی که خادم حمیده شده بود برای احترام و تعظیم به ایشان ، هرگز جلوی حمیده نمی نشست و در مقابل ایشان فقط می ایستاد . »

در واقع نجمه خاتون توانست قدر گرانِ مولایش حمیده را بشناسد و با فروتنی در برابر او و احترام بسیار به او ادب خود را بنماید و در نتیجه در خانوادة امام صادق ـ علیه السّلام ـ شخصی ممتاز گردد و منزلتش به مرحله ای برسد که حمیده در توصیف ایشان فرمود :

« ما رأیت قط جاریه افضل منها . »

« من هرگز بانویی با فضیلت تر و بهتر از او ندیده ام . »

 

عقل و خردورزی نجمه خاتون

 امیر مؤمنان ، علی ( ع ) فرمودند : « لا غنی کا العقل » عقل بهترین بی نیازی و ثروت است و موهبتي است الهي و مي تواند زمينه هاي پیشرفت و سعادت آدمی را در دنیا و آخرت رقم زند . در بارة نجمه خاتون نقل شده است :

« به لحاظ تعقّل و تدیّن بهترین زن روزگار خود بود . »

 

تدیّن نجمه خاتون

آمیزة تعقّل و تدیّن اکسیری است که خوشبختی جاودان آدمیان را رقم می زند ، جناب نجمه خاتون از آنان بود که تدیّن و تعقّل را به هم آمیخت و از هر دو بال دین و عقل برای پرواز به کوی کمال بهره برد و همان طور که نقل شد به لحاظ تعقّل و تدیّن از بهترین زنان روزگار خود بود. در روایت آمـده است کـه « حضرت رضا ـ علیه السّلام ـ به لحاظ جسمی کامل بود و شیر بسیار می آشامید . از این رو ، نجمه خاتون دایه ای خواست که به او مدد رساند . از او پرسیدند : آیا شیر شما کم شده است ؟ فرمود : دروغ نمی گویم به خدا سوگند که کم نشده است لیکن از نمازها ، اوراد و اذکارم کاسته شده است . . . . »

این حدیث نشان می دهد که نجمه خاتون به نمازها ، ذکرها و تسبیح های خود اهتمام خاص می ورزیده است و این قدر ، سیر و سلوک به سوی حضرت پروردگار ، برایش اهمیّت داشته است که راضی بوده است زن دیگری در شیر دادنِ به فرزند بی نظیر و بی بدیلش به او کمک کند . و در مقابل از عبادات خود نکاهد . در واقع ، او مانند زنان عادّی نبود که معمولاً حقیقت و دیانت را در آستانة منافع فرزندانشان قربانی می کنند ، بلکه همواره به نماز و تسبیح هایی انس داشت و از یاد و عبادت بهترین انیس و مونس [ یا خیر انیس و مونس ] چنان لذّت می برد که از بالاترین خواستـه خـود به عنـوان یک مادر گذشت و برای فـرزنـد بی نظیرش در خواسـت دایـه کـرد و نمی خواست ـ حتّی به سبب حضرت رضا ـ علیه السّلام ـ از آن ها کم شود و این انس او با پروردگار به گونـه ای بود که در هنگامی که امام رضـا ( ع )  در رحم پاک او بود ، چون به خواب می رفت صـدای تهلیل ( لا اله الا الله گفتن ) ، تسبیح ( سبحان الله گفتن ) و تمحید ( الحمد الله گفتن ) خداوند را از سینه خود به گونه ای می شنید که از خواب می پرید . . . . »

جنـاب حمیـده خاتون ، همسـر امـام صـادق ـ علیـه السّلام ـ و مـادر موسی بن جعفر ( ع ) که دارای فضیلت های بسیار است در باره نجمه خاتون تعبیری دارد که بردارندة بخشی از بزرگی آن بانوی ارجمنـد است ؛ ایشان به امام موسی بن جعفر ( ع ) چنین گفت :

« فرزندم ! تکتم بانویی است كه هرگز بهتر از آن را ندیده ام و بی شک اگر نسلی از او پدید آید ، خداوند نسل او را پاکیزه و مطهّر قرار خواهد داد . از شما می خواهم قدر او را بدانی و حرمتش را پاس داری . »

خوانندة هوشیار توجّه دارد که این سخن را کسی گفته است که از اشراف و بزرگان عجم بوده و اکنون در کنار امام صادق ( ع ) دارای کمالات شگفت انگیزی است ، چنین کسی می گوید : من هرگز از او بهتر ندیده ام .

 

اشاره امام کاظم ( ع ) به فضیلت های نجمه

از نجمه خاتون نقل کرده اند که چون امام علی بن موسی الرضا ( ع ) به دنیا آمد حضرت موسی بن جعفر ( ع ) وارد اتاق شد و به من چنین فرمود : « گوارا باد بر تو کرامت پروردگارت » این گهر گفته نشان می دهد که رحم و دامن جناب نجمه خاتون شایسته و درخور فرزندی چونان حضرت رضا ( ع ) بود و امام موسی بن جعفر ضمن تبریک گویی به ایشان ، به این نکته اشاره کرده است . افزون بر این که بر پایة روایات  امام موسی بن جعفر ایشان را « طاهره » نامید و طاهره کسی است که در ظاهر و باطن پاک است و می دانیم که امام معصوم ( ع ) بی دلیل چنین لقبی را به کسی نمی دهد . آن حضرت همسران دیگری نیز داشت که آنان نیز دارای دختران و پسرانی از ایشان بودند ولیکن ـ تا آن جا که تاریخ نشان می دهد ـ چنین عنوانی و نامی را به هیچ یک از آنان نداده است . آن حضرت سوگند یاد کرد که نجمه را به امر خدا و بر پایة سفارش جدّش رسول الله خریده است .

 

راستگویی

راستگویی کلیدی است برای گشودن درهای تقوا و راهیابی به غرفه ها و خانه های خوشبختی و ایمان ؛ خداوند متعال در قرآن ، مقام صدّیقان را در ردیف پیامبران ، شهیدان و صالحان قرار داده است . گر چه صدق آن بانوی جلیل القدر مشمول فضیلت هایی بود که پیش تر آورده شد ، لیکن خود ایشان در این باره جمله  ای دارد که اشارة دوباره به آن در خور و شایسته می نماید . ایشان می فرماید : « . . . . الکذب . . . . » « دروغ نمی گویم » مرحوم حاج شیخ عبّاس قمی این جمله را چنین ترجمه کرده است « دروغ نمی توانم گفت . » جناب نجمه خاتون باکره بود و ثمـرة ازدواج او با مـوسی بن جعفر ( ع ) حضرت رضا و فاطمه معصومه ـ صلوات الله علیهما ـ است .

 

وفات حضرت نجمه خاتون

متأسّفانه از سال وفات آن حضرت اطّلاعی در دست نیست و به احتمال قوی پیش از سفر حضرت رضا به خراسان به ملکوت اعلی پیوسته است و قبر آن بزرگوار در « مشربه امّ ابراهیم » در شهر مدینه است .

 

چکیده   

نجمه خاتون مادر ارجمند حضرت رضا ـ علیه السّلام ـ است که اسامی و القاب دیگری از قبیل طاهره ، تُکتَم ، سمان ، سکن ، و اُم البنین و . . . داشته است .

بر پایه برخی از روایات ،ایشان را از سر احترام « اُمّ البنین » صدا می زدند . از تاریخ تولّد و وفات ایشان اطّلاع چندانی در دست نیست . آن حضرت دارای فضیلت های بسیار بود تا آنجا که حمیده ـ همسر امام صادق علیه السّلام ـ و امام موسی بن جعفر علیه السّلام از ایشان به بزرگی یاد کرده و به وی احترام خاصی می گذاشتند و روایاتی درباره فضیلت های ایشان نقل شده است .

در مقـام و منزلت ایشان همین بس که دامنی پاک و بستری در خور و شایسته بود برای تولّد حضـرت ثامن الحجج علیه السّلام و دختـری همانند فاطمه معصومه علیها السّلام ، زیرا هر کس نمی تواند به مقام شامخ مادر معصومه برسد . این منزلتی است والا که جز با عنایت پروردگار نمی توان بدان دست یافت .

جناب نجمه خاتون در ادب ، راستگویی ، خرد ورزی و عبادت مراتب کمال را به گونه ای پیمود که روایاتی درباره این دسته از فضایل ایشان وارد شده است .[1]

 

فاطمه ، دختر امام رضا ( ع )

فاطمه ، دختر امام رضا ( ع ) را ، سیّد محسن امین ، شیخ صدوق و علّامة مجلسی ، از بانوان راوی حدیث ، از پدر خود امام رضا ( ع ) دانسته اند .       

 امام رضا ( ع ) یازدهم ذیقعدة سال 148 هجری در مدینه از دامن بانویی به نام : تُکتَم ، یا اُمّ البنین ، یا نجمه ، یا سمّانه ، چشم به جهان گشود .

آن حضرت ، دارای چهار پسر و یک دختر به نام فاطمه بوده است .

امّا حدیثی که این بانو از پدر خود امام رضا ( ع ) روایت کرده بدین قرار است :

       1ـ فاطمـه دختـر امام رضا از پدر خود و او از پدر خود ، تا به علی ( ع ) می رسد ، روایت کرده اند ، که رسول خدا ( ص ) فرموده است : مَن کَفَّ غَضَبَهُ ، کفَّ اَلله عَنهُ عَذَابَهُ ، وَ مَن حَسُنَ خُلقَهُ ، بَلَغَهُ اَللهُ دَرَجَةَ الصّائِم القائِم .

هر کس بتواند شعلة خشم ( ویرانگر ) خود را ( که موجب ده ها نوع خلاف و خیانت و تبهکاری می شود ) مهـار سازد و خویشتن را ( به اعمال عصیانگرانه آلوده نسازد ) خداوند متعال هم ، عـذاب و مجـازات خود را از او برمی گیرد ، و هر کس دارای خُلق نیکو ( و روش سالم و صالحی ) باشد ، خداوند مهربان ، او را به مقام روزه داران و شب زنده داران اوج می دهد .

2 ـ هم چنین فاطمه دختر علی بن موسی ( ع ) از پدر خود ، تا سلسله راویان حدیث ، به امام حسن و امام حسین ( ع ) می رسد ، از علی بن ابیطالب ( ع ) روایت کرده اند ، که آن حضرت فرموده است : لایَحِلُّ لِمُسلِمٍ اَن یُرَوّعُ مُسلِماً .

یعنی ، برای یک انسـان مسلمان ، به هیچ وجـه مجاز نخواهد بود ، که مسلمانی را بترساند . ( و از این ناحیه او را ناراحت و آزرده خاطر گرداند ) .

برخی هم نوشته اند : فاطمه دختر امام رضا ( ع ) همسر « محمّد بن جعفر قاسم بن اسحاق بن عبدالله بن جعفر بن ابیطالب » بوده است .

نجاشی می نویسد : فاطمه ، کتابی را از امام رضا ( ع ) روایت کرده مامقامی او را شیعی و پیرو مکتب اهل بیت ( ع ) شمـرده و امّا علّامه حاج  آقا بزرگ تهـرانی ، در کتاب عظیم 28 جلدی « الذریعة الی تصانیف الشّیعه » می نویسد : کلثوم دختر سلیم ، کتاب حدیثی داشته ، که آن را از امام رضا ( ع ) روایت کرده است .

اما متأسّفانه از خصوصیات دیگر زندگی این بانوی فاضل و دانشمند ، و راوی حدیث که هم دختر امام رضا ( ع ) بوده ، و هم خواهر امام جواد ( ع ) اطلاع بیشتری بدست نیامد ! ولی دو حدیثی که از او روایت شده ، و در بالا هم مطالعه کردیم ، در خور دقّت و ارزیابی فراوانی است ، و برای همة ما در جامعة اسلامی کنونی که در آن به سر می بریم ، و گاهی هیجان ها و آشفتگی ها ، به وسیلة زبان و قلم ممکن است ، عصیان ها و خیره سری ها و حق کشی ها به وجود آورد ، و رعب و وحشت از سوی ما ، مسلمان یا مسلمانانی را اذیّت و آزار و مرعوب و رنجیده خاطر گرداند ، موضوع خویشتن داری و پرهیز از آزار دیگران ، می تواند درس انسانی و احیای فضایل و ارزش های متعالی از مکتب اهل بیت ( ع ) محسوب گردد .[2]

علّامة مجلسی ( ره ) در بحار در باب حسن خلق روایتی از عیون الاخبار الرّضا نقل می کند که ظاهرش آن است که امام رضا ( ع ) را دختری بود فاطمه نام که از پدر بزرگوارش حدیث روایت کرده و آن حدیث ، حدیث ذکر شده در بالا است .

و در کتب انساب ذکر کرده اند که آن حضرت را دختری بوده فاطمه نام که زوجة محمّد بن جعفر بن قاسم بن اسحق بن عبدالله بن ابیطالب برادر زادة ابو هاشم جعفری بوده و او مادر حسن بن محمّد بن جعفر بن قاسم است و شبلنجی در نور الابصار کرامتی از این مخدّره نقل کرده است طالبین به آنجا رجوع فرمایند .[3]

 

مادر جناب احمد بن موسی

مادر جناب احمد بن موسی ، پارسا ، عاقل و مورد توجّة حضرت موسی بن جعفر ( ع ) بود و به اندازه ای امام موسی بن جعفر ( ع ) به ایشان اعتماد داشت که برخی از اسرار و امانت های امامت را به طور محرمانه به او سپرد و از ایشان خواست تا از آنها با دقّت حفاظت کند و تا زمان شهادتش هیچ کس را از آنها آگاه نسازد و نیز آن حضرت در وصیت نامة معروف خود به ایشان اشاره کرده است . او بلافاصله پس از شهادت حضرت موسی بن جعفر ( ع ) با حضرت رضا ( ع ) بیعت کرد . و ضمن اعتقاد و اعتراف به امامت آن حضرت بر امامت او شهادت داد . علّامة مجلسی در بارة او چنین نوشته است :

« امّ احمـد کـه از همسـران و مادر برخی از فرزندان او بود ، عاقل ترین ، پارساترین ، محبوب ترین زنـانش بود ، تـا آنجـا کـه اسـرار خـود را به او مـی گفت و امـانت هـایش را به او می سپرد . »

حق همان است که جناب مجلسی نوشته است ، چه این که در روایت در بارة ایشان چنین آمده است : « امّ احمد مورد علاقه و برگزیدة امام موسی بن جعفر ( ع ) بود . » بدین سان مادر او از زنان با فضیلت و بانوان ارجمند جهان اسلام است .[4]

 

حكيمه دختر امام هفتم  

حكيمه دختـر امام موسي بن جعفر ( ع ) كه بانويي دانشمند ، عابد و لايق و صلاحيّت دار بـوده ، و عمر طولاني نيز نموده است ، صحابي امام رضا ( ع ) و راوي حديث از آن حضرت بوده است .

حكيمه مي گويد ( در ماه رمضان سال 195 هجري ) برادرم امام رضا ( ع ) براي كمك و مساعدت زايمان همسر خويش « سُبَيكه » كه خود او را « خِيْزران » مي ناميد ، مرا دعوت كرد و فرمود : اي حكيمه ! امشب نزد همسرم « خيزران » بمان ، قابله هم همراه تو است ، زيرا امشب براي من فرزندي متولّد مي شود . آن گاه برادرم ما را در اتاق قرار داد و چراغي براي ما روشن كرد ، درب اتاق را بست و خود بيرون رفت .

امّا وقتي كودك به دنيا آمد ، چراغ در اتاق خاموش شد و ما نگران شديم ، ولي بعد متوجّه شديم نورانيّت نوزاد ، ما را از چراغ و روشنايي بي نياز مي كند . تازه كودك را دامن خود گذاشته بودم ، كه امـام رضا ( ع ) وارد اتاق شد ، كودك خويش را كه نام او « جواد » تعيين شده بود ، در آغوش گرفت ، گونه هايش را بوسيد ، و آن گاه او در گهواره گذاشت و مراقبت و نگهداري وي را به من سپرد .

همينكه روز سوّم ولادت كودك رسيد ، او چشم خود را باز كرد و در حالي كه به جانب آسمان مي نگريست ، با عبارت فصيح زبان به وحدانيّت خداوند و نبوّت پيغمبر ( ص ) گشود ، ولي اين صحنه براي ما تعجّب آور بود ، بدين جهت این موضوع را با برادرم امام رضا ( ع ) در ميان گذاشتم ، او فرمود : اي حكيمه ! چيزهاي عجيب و غريب تر هم از او خواهي ديد .

در حديث ديگري ، كه علاّمه برقي و شيخ كليني ، به وسيله « حكيمه » از امام رضا ( ع ) بيان كرده است ، موضوع ارتباط و استماع سخن « جِنّ » مطرح است ، امّا اين معني را هم بايد توجّه داشته باشيم ، كه موضوع وجود « جِنّ » و مخاطب بودن آن در برخي از امور ، يك مطلب قرآني است ، در جاهاي متعدّد قرآن كريم مسألة جن مطرح گرديده ، و حتّي سوره اي هم بدين نام در قرآن كريم وجود دارد .

از طرف ديگر احاديث فراواني هم در اين زمينـه ، از سوي پيشوايان بزرگـوار اسلام وارد گرديـده ، و عـلّامـه « محمّـد بن يعقـوب كليني » هم تحت عنـوان : « جنّيـان به حضور امامان مي رسند ، معارف دين خود را از آنان مي پرسند ، و در كارهاي خود توجيه مي شوند » ، هفت روايت آورده است .

بر اين اساس ، محمّد بن علي و محمّد بن حسن ، از سهل بن زياد ، و از محمّد بن جَحْرَش روايت كرده است ، كه حكيمه دختر موسي بن جعفر ( ع ) را مشاهده كردم كه ، جلو درب « بيت الحَطَب » ايستـاده بود ، و بدون اينكه كسي آنجا حضور داشته باشد ، زمزمه اي داشت . عرض كردم : اي مولاي من ! با چه كسي گفتگو مي كني ؟ فرمود : اكنون « عامر زهرايي » نزد من آمده ، مطالبي را سؤال مي كند و گلايه اي دارد !

گفتم : اي مولاي من ، دوست مي دارم من هم سخن او را بشنوم !

امام رضا (ع) فرمود : اگر تو سخن او را بشنوي ، مدت يكسال تب مي كني ! اضافه كردم : ايـرادي نـدارد ، مايلم سخن او را بشنوم ، امام فرمود : گوش كن ، وقتي گوش دادم ، صفيري شنيدم ، و بعد از آن مدّت يك سال گرفتار تب و ناراحتي شدم ! [5]

و نيز در مورد حكيمه دختر حضرت موسي بن جعفر ( ع ) در كتاب رياحين الشّريعه آمده است : از مخدّرات نامی و از بانوان اسمی بوده در ولادت حضرت جواد شرف حضور داشته و کیفیّت ولادت حضـرت جواد را او بیان می کند و در ناسخ که متعلّق به احوالات موسی بن جعفر است نام این بانو مکرّر ذکر شده ولی از تاریخ و اعقاب او چیزی در دست نیست که آیا عقبی داشته یا خیر .

 

 

فاطمة معصومه ( ع )

فاطمة معصومه ( ع )یکی از خواهران ، تنها خواهر حضرت رضا ( ع )است که به دلیل موقعیّت ممتاز و ویژه ای که دارد ، در منابع تاریخی و حدیثی اطّلاعات بیش تری در بارة ایشان آمده است . گر چه بسیاری از زوایای زندگی با شکوه آن حضرت نیز در هاله ای از ابهام قرار دارد .

در این بخش به طور فشرده به شرح زندگی آن حضرت پرداخته می شود .

 

نام های حضرت فاطمة معصومه

بر طبق برخی از روایات ، امام موسی بن جعفر ( ع ) نام چهار تن از دخترانِ خود را فاطمه نامیـده بـود . فاطمۀ کبـری ، فاطمـه وسطی ، فاطمه صغـری ، فاطمـه اخری ، فاطمـه معصـومـه ـ علیهاالسـلام ـ همـان فاطمـۀ کـبری اسـت که در شهـر مقدّس قم مدفون است . نام آن حضرت « فاطمه » است ، و مهم ترین لقب آن « معصومه » است . « معصومه » یعنی زنی که گناه نکرده است و گناه نمی کند ، بر پایۀ برخی از روایات این لقب را حضرت رضا  ( ع )  به مناسبت بیان فضیلت زیارت مرقد مطهّرشان به ایشان اعطا فرموده اند :

« مَن زار المعصومه بقم کمن زارنی »

« هر کس معصـومه را در قـم زیارت کنـد مانند کسی است که مرا زیارت کرده است . »

برخی از محقّقان معاصر « معصومه اُخت الرّضا » را نیز از القاب ایشان دانسته اند .

 

تولّد و رحلت حضرت معصومه

دربارة تاریخ تولّد آن بانوی ارجمند مورّخان اختلاف نظر دارند . برخی تولّد ایشان را در ماه ذی القعده سال 183 ق و گروهی در ذی القعده 173 ق دانسته اند . شاهدها و قرینه های نظر دوّم نشان از درستی آن دارد .

در زمـان ما ، متصدّیان حرم مطهّر آن حضـرت ، مـراسم سـال روز تولّد ایشان را روز اول ذی القعده بر پا می کنند .

دربارۀ تاریخ رحلت ایشان نیز اختلاف نظر است . دقّت بیشتر در اسناد و مدارک موجود دربارۀ تاریخ رحلت آن بزرگوار نمایان گر آن است که ایشان در دهم ربیع الثانی 201 ق در شهر مقدّس قم رحلت کرده است .

 

در سوگ پدر و در دامن برادر

فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ بیش از ده سال از عمر شریفش نگذشته بود که پدر بزرگوارش در یکی از سیاه چال های هارون به شهادت رسید ، و این بانوی یگانۀ زمان خود ، از پدر محروم شد . در زمان حیات پدر نیزسال ها در فراق او شکیبایی می ورزید ، زیرا پدر بزرگوارش زنـدانی دستگاه خلافت ستمگر عبّاسـی بود . در طـول این مـدّت آن حضـرت در دامـن مـادر عظیم الشأن ، یعنی نجمه خاتون و برادر بی همتایش علی بن موسی الرّضا ( ع ) بود . فاطمه معصومه دومین فرزند نجمه خاتون بود که خداوند پس از تولد حضرت رضا  ( ع ) به او عنایت فرموده بود .

کم نیستند خواهران و برادرانی که همواره و حتّی تا آخر عمر به هم محبّت ورزیده اند . در این میان ، برخی از خواهران و برادران ، الگوی  مهر ، وفا و دوستی متقابل با یکدیگرند که بارزترین نمـونۀ آن عشق و محبّتی است که میان امام حسین ( ع ) و زینب کبری برقرار بوده است ؛ دوّمین مصداق روشن و شگفت انگیز این مهر ، صداقت و وفا ، ارتباط حضرت فاطمة معصومه ـ سلام الله علیها ـ با حضرت علی بن موسی الرّضا ( ع )  است . به هر حال ،پس از شهادت امام موسی بن جعفر ( ع )  فاطمه معصومه ـ علیها السلام ـ در سایۀ عنایت و ولایت برادرش ، حضرت رضا ( ع )   به زندگی خود ادامه داد و مسیر کمال علمی و معنوی را پیمود .

 

 

 

هجرت به ایران

پس از عزیمت حضرت رضا ( ع )  به ایران ، آن حضرت نامه ای به خواهرش نوشت و به غلامش دستور داد در هیچ منزلی توقّف نکند تا هرچه سریع تر نامه را به فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ برساند . فاطمه معصومه به مجرد دریافت نامه خود را آماده سفر ساخت و با گروهی از برادران و برادرزادگان طبق در خواست حضرت رضا ( ع ) با شور و شوقی توصیف ناپذیر راهی خراسان شد . چون کاروان آنان به شهر ساوه رسید ، نیروی نظامی ساوه به کاروان حمله ور شدند و مـردانِ کاروان را به شهـادت رسانیدند . بر پایۀ برخی گزارش ها چون فاطمة معصومه - علیها السلام ـ پیکر های غرق در خون 23 تن از عزیزان و نزدیکان خود را دید به شدت دل شکسته و محزون و در نتیجه بیمار شد .

 

در راه قم

مردم مؤمن قم هنگامی که از این فاجعۀ دلخراش آگاه شدند ، آنان شتابان به سوی ساوه شتافتند و حضرت معصومه را در اوج احترام به قم آوردند . « موسی بن خزرج » بزرگ اشعریان قم شخصاً زمام ناقه را به دوش می کشید و گروه فراوانی از مؤمنان ، سواره و پیاده گرداگرد کجاوه در حرکت بودند ، و ناقۀ حامل آن حضرت در محلّی که امروز « میدان میر » نامیده می شود ، زانو بر زمین زد و آن حضرت را به منزل موسی بن خزرج بردند و 17 روز بیماری ایشان به طول انجامید و پس از 17 روز روح بلندش به ملکوت اعلی پیوست . حضرت در این مدّت به عبادات و راز و نیاز با خداوند متّعال پرداخت . خانۀ موسی بن خزرج به احترام اقامت 17 روزۀ فاطمة معصومه به مدرسه تبدیل شد و آن را مدرسۀ « ستیّه » نامیدند . محل عبادت آن حضرت به « بیت النّور » شهرت یافته است .

 

تشییع باشکوه

در مدّت اقامت آن حضرت در قم ، زنان گروه گروه به دیدار ایشان می شتافتند . پس از رحلت آن بانوی عظیم الشّأن مردم قم با تجلیل فراوان پیکر پاکش را تشییع کردند و تصمیم گرفتند حضرت را در باغ بابلان به خاک سپارند . از این رو ، پس از مشورت به دنبال پیرمرد پرهیزگاری که قادر نام داشت فرستادند تا وارد قبر شوند و آن حضرت را دفن کند . ناگهان مردم دیدند از جانب شن زار دو اسب سواره که نقاب به چهره زده اند به سرعت به طرف آنان می آیند ، آنان به جنازه نزدیک شدند ، یکی به درون قبر رفت و دیگری پیکر مطهّر حضرت معصوم را برداشت و به او داد و مراسم دفن را به طور کامل انجام دادند و بی آنکه با کسی سخن بگویند بر اسب های خود سوار شدند و از محل دور شدند .

برخی از محقّقان معتقدند این دو سوار حضرت رضا و فرزندشان حضرت جواد الائمّه ـ علیهما السّلام ـ بوده اند که با اعجاز خود را برای بانوی بی همتای روزگار ، فرهیخته زن نامدار که به عشق دیدار برادر و برای انجام رسالت مهم از مدینه راهی مرو شده بود و اکنون در غربت و مظلومانه رحلت یافته بود ، رسانده اند . همان طور که حضرت موسی بن جعفر برایِ اقامه نماز بر بانو شطیطه و شرکت در مراسم دفن و کفن ایشان از مدینه به نیشابور آمد .

 

فضیلت های فاطمة معصومه - سلام الله علیها ـ

آن حضرت دارای فضیلت های حیرت انگیز و شگفت آوری است . در زیارت نامۀ ایشان در این باره چنین آمده است :

« فان لک عندالله شأناً من الشّأن . »

« همانا شما در درگاه خدا شأن خاص و عظیمی دارید . »

 

علم و دانش

یکی از فضیلت های حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ علم و دانش ایشان است . بر پایۀ روایتی ، گروهی از مردم قم به مدینه آمدند و مردم به خانه حضرت موسی بن جعفر( ع ) رفتند ، وقتی به خانه آن حضرت رسیدند متوجّه شدند حضرت در منزل حضور ندارند . نامه های مردم را که حاوی پرسش های دینی بود ، به منزل حضرت دادند و به امید گرفتن پاسخ ها پس از چند روز برگشتند و پاسخ نامه ها را از دختر فاضلۀ آن حضرت ، فاطمۀ معصومه – علیها السّلام – گرفتند و با شادمانی راهی وطن شدند . در مسیر راه به طور تصادفی با امام موسی بن جعفر ( ع ) برخورد کردند و ماجرا را به عرض آن حضرت رساند ، آن حضرت نامه ها را از آنان گرفت و مطالعه کرد . پاسخ هایی را که فاطمة معصومه با دقّت و درستی نوشته بودند ، تحسین کردند و سه بار فرمودند : « فداها ابوها » ؛ « پدرش فدایش باد . »

جواب های علمی حضرت معصومه به نامه های مردم قم در زمانی بود که سن ایشان بسیار کم بود .

از آن حضرت روایت متعدّدی نیز نقل شده است که به یک نمونۀ آن اشاره می شود . در این جا به یکی از آن روایات که افزون بر عالمان شیعه چهار تن از محدّثان بزرگ اهل سنّت نیز آن را نقل کرده اند ، فرا روی خوانندگان می نهیم .

. . . فاطمة معصومه ، زینب و امّ کلثوم از دختران موسی بن جعفر ، روايت كرده اند از فاطمه دختر امام صادق و او روايت كرده است از فاطمه دختر امام باقر و ايشان از فاطمه دختر امام سجّاد و آن بزرگوار از فاطمه و سكينه دختران امام حسين و آنان از امّ كلثوم دختر فاطمه زهراء و ايشان روايت كرده است كه مادرم زهرا ـ عليهـا السّـلام ـ فرمود :

« أنسيتم قول رسول الله يوم غدير خم من كنت مولاه فهذا علي مولاه و قوله أنت مني بمنزله هارون من موسي . »

« آيا فرامـوش كرديد سخن رسـول خـدا را در غدير كه فرمود : هر كس مـن مولا و رهبر او هستم پس علي مولا و رهبر اوست و نيز به علي فرمـود : نسبت تو بمن مانند نسبت هارون به موسي ( ع ) است . » 

2 ـ معنويّت و عبادت

آن حضرت در عبادت و راز و نياز با خداوند متعال و پرهيز از گناهان گام هاي بزرگي برداشته تا آن جا كه برادر بزرگوارش ، امام علي بن موسي الرّضا ( ع ) لقب « معصومه » را به ايشان داد . معصومه ، يعني زني كه حريم حرمت هاي الهي را پاس مي دارد و وارد عرصة ويرانگر گناه و غضب الهي نمي شود . آن حضرت در مدّت اقامت 17 روزه اش در قم به قدري خالصانه عبادت كرد كه براي قمي ها خاطره اي شد و محلّ عبادتش را حفظ كردند . از اين رهگذر بود كه به مقامات معنوي بلندي رسيد و مراحل معنويت را پيمود .

 

3 ـ اطاعت از مقام ولايت و امامت     

آن فرهيخته زن بي بديل از فرمانهاي برادرش كه امام مسلمان بود ، اطاعت مي ورزيدند . از اين رو ، تا آن حضرت اشاره كرد راهي قم شود ، رحل سفر بر بست و به سوي قم رهسپار شد .

 

4 ـ دختر روح و جسم رسول خدا

در زيارت نامه آن حضرت واژه ها و جمله هاي عجيبي به كار رفته است ؛ بي شك امام زاده زياد است و همـة امامزادگان محترم اند ، امّا حضرت رضا ( ع )  در زيارتي كه براي ايشان بيان فرموده ، كلمات پر معنايي به كار برده كه از شأن عظيم و منزلت والاي و كم نظير اين بانوي بزرگ حكايت دارد ، بنگريد :

« سلام بر شما اي دختر رسول خدا ! سلام بر شما اي دختر فاطمه و خديجه ! سلام بر شما اي دختـر أمير مؤمنـان ! سـلام بر شمـا اي دختـر حسن و حسين ! سلام بر شما اي دختر ولي خدا [ امام كاظم ] سلام برشما اي خواهر ولي خدا ! و سلام بر شما اي عمّة ولي خدا ! »

اين تعبيرها به احتمال بسيار زياد تنها بيانگر شرافت خانوادگي نيست ـ گرچه آن هم به جاي خود بسيار اهميّت دارد ـ بلكه نشانگر آن است كه فاطمة معصومه افزون بر جنبة جسماني فرزند راستين معنوي و با صلاحيّت رسول خدا ، فاطمه ، خديجه و امير مؤمنان است . چه اين كه همان طور كه اشاره شد مقامات معنوي بلندي را طي كرده و به جايي رسيده است كه صدها سال است عارفان بزرگ و آنان كه از غير خدا وارسته اند و تنها به او دل بسته اند ، به زيارت او مي آيند و فروتنـانه با خشـوع در برابر ايشان بر سر سفرة گسترده معنويّت او مي نشينند و نوشيدن ِ جرعه اي از آن و دستيابي به قطره اي از درياي ناپيدا كرانة معنويّت آن بانوي جليل القدر را از افتخارات خود مي شمارند .

 

5 ـ شفاعت

بر طبق روايات آن بانوي عظيم الشّأن به دليل تقوا و فضيلت هاي متنوّعي كه داشت به مقام والايي رسيد و در زمرة كساني كه به اذن خداوند در روز قيامت شفاعت خواهد كرد ؛ در زيارت نامة آن حضرت در اين باره چنين آمده است :

« يا فاطمه اشفعي لي في الجنه فان لكِ عندالله شأناً من الشّأن . »

« اي فاطمه [ براي رفتنِ به ] بهشت ما را شفاعت كن زيرا مقام عظيمي نزد خدا داري . »

در روايت ديگـري دربارة فضيلت هاي آن حضرت از امام صادق ( ع ) اين گونه نقل شده است :

« حرم خدا مكّه است ، حرم رسول خدا ـ صلوات الله عليه و آله ـ مدينه است و حرم أميرمؤمنان ( ع )  كوفه است و آگاه باشيد حرمِ من و حرم فرزندان پس از من قم است . آگاه باشيد قم كوفة كوچك ما است . بهشت هشت در دارد سه در از آنها به سوي قم گشوده مي شود . بانويي از فرزندان من در ان جا رحلت مي كند . نامش فاطمه دختر موسي است همه شيعيان ما با شفاعت او به بهشت خواهند رفت . »   

بر پاية اين حديث و احاديثي از اين دست شهر مقدّس قم حرم اهل بيت عصمت است و برخي از درهاي بهشت به سوي آن گشوده خواهد شد زيرا فرهنگ اهل بيت عصمت ، معنويّت و ارزشهاي ديني از قم به جهان صادر خواهد شد و بزرگترين حوزه ، مركز و كانون علمي ، آموزشي و تحقيقي اسلام در قم قرار دارد ، امّا فاطمة معصومه ـ صلوات الله عليها ـ به منزلة قلب قم است .

جالب است بدانيم اين حديث را زماني امام صادق ( ع )  بيان فرمودند كه هنوز امام موسي بن جعفر ( ع ) به دنيا نيامده بودند .

 

6 ـ زيارت نامه

همانطور كه پيش تر اشاره شد ، شمار امام زادگان فراوان است و بسيار ، امّا آن دسته از امام زادگاني كه معصوم ( ع ) براي آنان زيارت نامه اي بيان فرموده باشد ، كم اند و يكي از آنان فاطمة معصومه ـ صلوات الله عليها ـ است كه امام رضا ( ع ) نحوة زيارت نامة ايشان را بيان فرموده است و اين خود از فضيلت هاي بسيار ارزشمند آن حضرت است .

 

فضيلت زيارت حضرت فاطمة معصومه  

روايات متعدّد و معتبري نيز دربارة فضيلت زيارت آن حضرت آمده است :

« هر كس او را زيارت كند ، بهشت از آنِ اوست . ( به بهشت خواهد رفت . ) » 

از امام جواد ـ عليه السّلام ـ به سند معتبر نقل شده است :

« هر كس عمّة مرا در قم زيارت كند ، بهشت از آن اوست . »

امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمودند :

« حرم ما اهل بيت قم است و بانويي از تبار من در آن شهر مدفون خواهد شد ، نامش فاطمه است ، هر كس او را زيارت كند ، بهشت بر او واجب مي شود . » 

بر طبق حديث ديگري در كتاب تاريخ قم از امام صادق چنين نقل شده است :

« زيارت فاطمة معصومه معادل و همسنگ بهشت است . »

در روايتي ديگر از امام رضا ( ع ) چنين نقل شده است :

« اي سعد ما نزد شما قبري داريم .... هر كس او را زيارت كند در حالي كه حقّ او را بشناسد بهشت از آن اوست . »

در حديث ديگري از حضرت رضا ( ع ) اين گونه نقل شده است :

« هر كس حضرت معصومه را در قم زيارت كند ، مانند آن است كه مرا زيارت كرده باشد . »

 

حرم مطهّر حضرت معصومه

پس از دفن حضرت معصومه ـ عليها السّلام ـ موسي بن خزرج ، سايباني از بوريا بر فراز قبر مطهّرش سـاخت . پس از آن زينب دختر امام جواد ـ عليه السّلام ـ قبّه اي از آجر بر فراز آن بنا كرد . در اوايل قرن پنجم گنبد جديدي براي قبر مطهّر ايشان ساخته شد ، در سال 592 تجديد بنا گرديد و پس از آن بارها بر زيبايي ها و توسعة آن افزوده شد و اكنون حرم مطهّر حضرت معصومه با رواق ها و صحن ها و گنبد و ايوان طلا و ماذنه هاي بلند و زیبا و ضریح نقره ای و طلایی در شمار باشکوه ترین حرم ها قرار دارد . به همان سان که لبریز و سرشار از معنویّت است .

بدان امید که توفیق زیارت آن حرم عرشی را یافته و از چشمه ساران زلال معنویّت آن اقیانوس ناپیدا کرانه جرعه ای نوشیده و از بوستان با طراوتش گلی بچینیم و مشام روحمان را معطّر سازیم .

« یا فاطمه اشفعی لی فی الجنه فان لک عند الله شأناً من الشّأن . »[6]

 

کلثوم بنت سلیم

مامقانی از نجاشی نقل کرده که کلثوم بنت سلیم از حضرت رضا ( ع ) روایت دارد و کتابی از آن حضرت روایت کرده که آن کتاب را نجاشی فرموده که به ما خبر داد علی بن احمد که او فرمود حدیث کرد ما را محمّد بن الحسن عن احمد بن محمّد بن عیسی بن محمّد بن اسماعیل بن بزیع که ایشان آن کتاب را از کلثوم بن سلیم روایت کرد . از کلام نجاشی معلوم می شود که این زن فاضله بوده است .[7]

 

عَذر ، امّ اَبی                      

عذر ، که با کینه « امّ ابی » شهرت یافته ، به اعتراف شیخ صدوق و علاّمه محمّد باقر مجلسی بانویی بوده ، که مدّتی در محضر امام رضا ( ع ) بوده ، و در ارتباط با آن حضرت مطلبی را آورده است .

بر ایـن اسـاس « صـولی » می گـویـد : جدَّه من « امّ ابی » برای من بازگـو کـرد : مـن در « کوفه » به دنیـا آمده بودم ، امّا با تعدادی از بانوان به عنوان کنیز خریداری شدیم و ما را به خانه « مأمون الرّشید » منتقل کردند .

خانه وی به راستی برای ما بهشتی بود ، زیرا در آنجا موادّ خوراکی و عطر و پول فراوان بود ، امّا بعد از مدّتی « مأمون » مرا به امام رضا ( ع ) هدیه کرد ، ولی در خانه امام ( ع ) همة آن مزایا و امکانات را از دست دادم .

امّا در آنجا همین که پاسی از شب می گذشت ، امام ( ع ) مرا از خواب بیدار می کرد و به نماز خواندن وادار می نمود و این شب زنده داری برای من سخت بود ، تا اینکه امام رضا ( ع ) مرا به « عبدالله بن عبّاس » جدّ « صولی » بخشید و در خانة او از نظر رفاه به من خوش می گذشت .

صولی ، می گوید : من زنی را از جدّه ام « امّ اَبی » عاقل تر و سخاوتمندتر ندیده بودم . او به سال 270 هجری ، در حالی که حدود صد سال داشت ، از دنیا رفت ، امّا در بارة امام رضا ( ع ) بارها می گفت : آن حضرت از عود هندی استفاده می کرد ، گلاب و مشک می زد ، اوّل سپیدة صبح نمـاز خـود را می خـواند و بعد از آن سر به سجـده می گذاشت تا آفتاب می زد ، آن گاه برمی خاست و مردم را به ملاقات می پذیرفت ، یا سوار مرکبی می شد و دنبال کاری می رفت .

وضع دیگر خانة امام رضا ( ع ) این طور بود ، که کسی در آنجا صدای خود را بلند نمی کرد ، بلکه افراد آهسته و اندک سخن می گفتند . . . .[8]  

 

سکبیه

حضرت رضا ( ع ) همسری داشت به نام سکبیه که پیامبر اکرم ( ص ) از وی به نیکی یاد کرده است که مادر امام جواد ( ع ) است .[9]

 

زنان راوی حدیث از امام رضا

بانوان راوی حدیث از امام علی بن موسی الرّضا ( ع ) عبارتند از :

1 ـ حکیمه دختر امام هفتم ( ع )

2 ـ عذرا ( امّ ابی )

3 ـ فاطمه دختر امام رضا  

سیّد محسن امین ، شیخ صدوق و علّامه مجلسی او را از بانوان راوی حدیث از پدر خود امام رضا ( ع ) دانسته اند .

4 ـ کلثوم دختر سلیم

« کلثوم دختر سلیم » مورخّین و رجال نویسان مانند مامقامی ، اردبیلی ، علیاری تبریزی و نجاشی ، او را از بانوان راوی و صحابی امام رضا ( ع ) معرّفی کرده اند .[10]

 

                                              مِن ا. . . التّوفیق

                                                زهرا خلفی

                                           عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد دزفول

                                                  مهر ماه 1385

 

 

منابع و مآخذ

 

1 ـ دکتر محمّد صالحی و دیگران ، سیرة امام رضا ( ع ) ، نشر دار الهدی ، چاپ اوّل ، 1384

2 ـ صادق اردستانی ، احمد ، زنان دانشمند و راوی حدیث ، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیة قم ، چاپ دوّم ، 1377

3 ـ حاج شیخ عبّاس قمی ، زندگانی چهارده معصوم ( ع ) منتهی الامال ، نشر مطبوعاتی حسینی ، چاپ مکرّر ، 1373

4 ـ شیخ ذبیح . . . محلّاتی ، ریاحین الشّریعه ، در ترجمة بانوان دانشمند شیعه ، دارالکتب الاسلامیّه ، چاپ ششم ، بهار 1373

5 ـ روحانی ، طاهره ، زنان دین گستر در تاریخ اسلام ، انتشارات مرکز جهانی علوم انسانی ، چاپ نخست ، 1382

 

 

 

 

 

 

 

منابع و مآخذ

 

1 ـ دکتر محمّد صالحی و دیگران ، سیرة امام رضا ( ع ) ، نشر دار الهدی ، چاپ اوّل ، 1384

2 ـ صادق اردستانی ، احمد ، زنان دانشمند و راوی حدیث ، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیة قم ، چاپ دوّم ، 1377

3 ـ حاج شیخ عبّاس قمی ، زندگانی چهارده معصوم ( ع ) منتهی الامال ، نشر مطبوعاتی حسینی ، چاپ مکرّر ، 1373

4 ـ شیخ ذبیح . . . محلّاتی ، ریاحین الشّریعه ، در ترجمة بانوان دانشمند شیعه ، دارالکتب الاسلامیّه ، چاپ ششم ، بهار 1373

5 ـ روحانی ، طاهره ، زنان دین گستر در تاریخ اسلام ، انتشارات مرکز جهانی علوم انسانی ، چاپ نخست ، 1382

 

 

 

 

 

 

 

منابع و مآخذ

 

1 ـ دکتر محمّد صالحی و دیگران ، سیرة امام رضا ( ع ) ، نشر دار الهدی ، چاپ اوّل ، 1384

2 ـ صادق اردستانی ، احمد ، زنان دانشمند و راوی حدیث ، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیة قم ، چاپ دوّم ، 1377

3 ـ حاج شیخ عبّاس قمی ، زندگانی چهارده معصوم ( ع ) منتهی الامال ، نشر مطبوعاتی حسینی ، چاپ مکرّر ، 1373

4 ـ شیخ ذبیح . . . محلّاتی ، ریاحین الشّریعه ، در ترجمة بانوان دانشمند شیعه ، دارالکتب الاسلامیّه ، چاپ ششم ، بهار 1373

5 ـ روحانی ، طاهره ، زنان دین گستر در تاریخ اسلام ، انتشارات مرکز جهانی علوم انسانی ، چاپ نخست ، 1382

 

 

 

 

 

 

 

باسمه تعالي

پانوشت ها

 

نظرات شما عزیزان:

:: موضوعات مرتبط: مقالات ، زنان نامدار شیعة عصر رضوی ( ع )، ،
:: برچسب‌ها: زنان نامدار شیعة عصر رضوی ( ع ),